آیین دو روزه صدمین سالروز انقلاب مشروطیت ایران در تهران
چهارده و پانزده مرداد 1385 خورشیدی
ايران صد سال پس از مشروطيت
تجارب گذشته، چشم انداز آینده
  |
حميد رضا حسينی محل برگزاری کنفرانس |
ما در پی پاسخ به اين پرسش هستيم که "چرا بعد از گذشت صد سال از انقلاب مشروطيت که ايران را به درون دنيای مدرن پرتاب کرد، هنوز قانون، عدالت، آزادی و دموکراسی استواری بايسته و شايسته در جامعه ما ندارد؟" اين جمله ای بود که احمد بورقانی، از چهره های اصلاح طلب ايران، روز شنبه ۱۴ مردادماه در صدمين سالروز صدور فرمان مشروطيت بر زبان راند تا آغازگر همايش دو روزه ای تحت عنوان" ايران يکصد سال پس از مشروطيت: تجارب گذشته، چشم انداز آينده" باشد
اين همايش به گفته احمد بورقانی، دبيرهمايش، با همکاری جبهه مشارکت ايران، مجمع روحانيون مبارز، حزب کارگزاران سازندگی ايران، حزب اعتماد ملی و سازمان مجاهدين انقلاب اسلامی برگزار شده است. اين همايش دو روزه به کوشش گروهی از چهره های اصلاح طلب، نمايندگان سابق مجلس و اعضای دولت محمد خاتمی، رييس جمهور پيشين ايران، در تهران برگزار می شود و از اين رو سخنرانی افتتاحيه آن نيز به آقای خاتمی سپرده شد
او در سخنان نسبتا مبسوطی گفت: "جامعه ايران و جوامع مسلمان در حال گذراندن دوره نوزايی خويش هستند و در اين نوزايش پديده ملت خود را آشکار کرده است، اما ميان صاحب نظران درباره اين پديده و نيز نوانديشی و تجددی که در حال شکل گيری است، اختلاف نظرهای بزرگی وجود دارد. آقای خاتمی تأکيد کرد که به باور او منشأ اين اختلاف فقر تئوريک ميان متفکران مسلمان و ناتوانی آن ها در تبيين پديده ملت و تعيين نسبت آن با سنت است
اصلاح طلبان و تحليل ساختاری مشروطيت
پس از آقای خاتمی، در دو نوبت صبح و عصر سيزده نفر درباره جنبش مشروطه مقاله هايی را ارايه کردند که نقطه عزيمت اغلب آنها وضع امروزی جامعه ايران و ناکامی های پياپی تاريخی در استقرار دموکراسی بود
کامبيز نوروزی، حقوقدان و عضو انجمن صنفی روزنامه نگاران ايران
قانون اساسی مشروطه محصول تجربه اجتماعی جامعه ايران نيست و اکثر قريب به اتفاق نهادهای اساسی مندرج در آن فاقد هرگونه سابقه درتاريخ ايران است
به خلاف قرائت رسمی در جمهوری اسلامی که ناکامی مشروطيت را ناشی از سرايت انديشه های ليبرالی و عدم توجه به نظريه مشروعه خواهی شيخ فضل الله نوری می داند، سخنرانان همايش نظر خود را عمدتا به علل ساختاری معطوف ساختند و هريک جنبه ای از اين موضوع را مورد توجه قرار دادند. از جمله کامبيز نوروزی، حقوقدان و عضو انجمن صنفی روزنامه نگاران ايران، گفت: "قانون اساسی مشروطه محصول تجربه اجتماعی جامعه ايران نيست و اکثر قريب به اتفاق نهادهای اساسی مندرج در آن نه تنها فاقد هرگونه سابقه درتاريخ ايران است، بلکه بسياری از آن ها رسما و عملا در تضاد با عرف های حقوقی و سنت های اجتماعی متداول و حاکم در جامعه آن دوران قرار گرفتند و اصل تناسب اجتماعی در قانون اساسی مشروطه مورد توجه قرار نگرفت
پس از اين سخنران، جواد غلامرضا کاشی، استاد دانشگاه، به ايراد سخن پرداخت و درباره 'آسيب شناسی سخن دموکراسی خواهانه' در ايران گفت: "هم در دوره مشروطه، هم در دوره دکتر مصدق و هم در دوم خرداد، گفتار دموکراسی خواهانه تداوم و مشروعيت خود را در ساختار خشونتی و کنش تند سياسی جستجو کرده است و به عبارتی ضعف خود در تداوم بخشی به نظم سياسی و عهده داری مديريت معقول نظم اجتماعی و سياسی را در پناه جستن به الگوهای مسؤوليت گريزانه و در عين حال رهايی بخش و خشونت آميز تعقيب کرده است."
او افزود: "فرآيند تحول گفتار دموکراسی از مشروطه به اين سو، حاکی از روند عرفی شدن و قدسيت زدايی است. اينک سخن دموکراسی به هيچ روی همانند سخن دوره مشروطه و دهه بيست و سی، سخنی آيينی نيست که نتواند در معرض نقد قرار گيرد
اکبر ثبوت (پژوهشگر)، حميد رضا جلايی پور (روزنامه نگار و استاد دانشگاه) و محمود نکو روح (جامعه شناس) از ديگر سخنرانان همايش در نوبت صبح بودند
دموکراسی خواهی سينوسی و سنتز آراء، موج سينوسی
در نوبت عصر اکبر ثبوت، استاد دانشگاه و نماينده مجلس ششم، تصوير خود از جامعه ايران در صد سال گذشته را اين گونه ترسيم کرد: "اگر توسعه همه جانبه ايران را يک قله بدانيم، ايرانيان مانند کوهنوردی هستند که می خواهند اين قله را فتح کنند، اما در پيچ و خم ها و سختی ها دچار خستگی و دلزدگی می شوند و بازمی گردند. پس از مدتی دوباره عزم فتح قله را می کنند، ولی باز هم در برخورد با سختی ها از ادامه راه انصراف می دهند و اين امر بارها تکرار می شود." او با اين تمثيل نتيجه گرفت که فرايند گذار به دموکراسی در ايران يک فرايند خطی و رو به جلو نيست و حالت سينوسی دارد
عماد الدين باقی، روزنامه نگار و رييس انجمن حمايت از زندانيان، نيز در اين همايش نظر خود را معطوف به مسأله هميشگی تضاد يا وفاق اسلام با دموکراسی معطوف کرد و گفت: "تجربه يکصد سال تاريخ مشروطيت در ايران نشان داد که نه با حذف دين از عرصه عمومی می توان راه به استقرار دموکراسی برد و نه با سلطه خرده نظام دين بر ساير خرده نظام های اجتماعی."آقای باقی اضافه کرد بايد سنتزی از آرا و اقوال اين يکصد سال ارايه داد که حقوق و جايگاه همه نيروها و نحله ها تضمين شود و نهادهای دينی نيز ارج خويش را داشته باشند
همچنين محسن امين زاده، معاون سابق وزير امور خارجه در کابينه محمد خاتمی، ضمن مقايسه ايران با ساير کشورهای پيشروی دموکراسی در شرق و خصوصا جهان اسلام پيشرفت دموکراسی در ژاپن، هند و ترکيه را به مراتب بهتر از ايران دانست و ناکامی ايران در اين باره را ناشی از چهارعامل معرفی کرد: نداشتن احزاب پايدار، فرهنگ غير شفاف حزبی، فرهنگ مارکسيستی احزاب و نخبگان و تعارضات ميان دينداری و روشنفکری.
تقليل پروگرام مشروطه به مفاهيم مجرد
از ديگر مقاله هايی که توجه زيادی را برانگيخت، مقاله ارايه شده توسط کاوه بيات، نويسنده و پژوهشگر تاريخ، بود که به نقش 'پروگرام مشروطه' در ايجاد بنيانی ماندگار در ايران و دوری از اين بنيان در صد سال گذشته اشاره کرد. آقای بيات گفت: "در مراحلی از اين صد سال، به رغم تداوم انبوهی از مسايل مشخص اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی و ... بر دوش کشور، هيچ گاه برنامه ای که بتواند تمامی اين ملاحظات را به نحوی جامع تحت پوشش قرار دهد و همانند دو دهه نخست بعد از مشروطه جامعه سياسی را جذب خود کند، شکل نگرفت." وی افزود که نتيجه اين دگرگونی دور شدن امر سياست از مسايلی که کشور بدان مبتلاست و تقليل آن به يک يا مجموعه ای از مفاهيم مجرد و انتزاعی بود.
در آخرين سخنرانی همايش محسن آرمين، نماينده مجلس ششم و عضو سازمان مجاهدين انقلاب اسلامی، به انديشه های سياسی ميرزا محمد حسين نائينی پرداخت که همواره از سوی اصلاح طلبان مذهبی ايران نمونه کاملی از دينداری توأم با آزاديخواهی به شمار آمده است. آقای آرمين گفت: "يکصد سال پس از مشروطيت، انديشه هايی از جنس انديشه نائينی در ميان برخی رهبران دينی مانند آيت الله منتظری و محمد حسين فضل الله (روحانی لبنانی) پديد آمده که نشانه تحول تدريجی در انديشه فقهی است.
عليرضا علوی تبار (استاد دانشگاه)، مراد ثقفی (مدير مجله گفتگو) و عبدالمجيد معاديخواه (رييس بنياد تاريخ انقلاب اسلامی) ديگر سخنرانان همايش در نوبت عصر بودند
مناظره پيش بينی نشده عزت الله سحابی و عبدالمجيد معاديخواه
در پايان همايش و در حالی که عزت الله سحابی از فعالان طيف ملی-مذهبی در جلسه حضور يافته بود، مناظره ای پيش بينی نشده ميان او و عبدالمجيد معاديخواه درگرفت
آقای معاديخواه به سخنی از آقای سحابی که گفته بود مشروطيت از انقلاب سال 1357(1979 ميلادی) انقلاب تر است، اشاره کرد و گفت: "در انتخابات مجلس دوم مشروطه برخی از نمايندگان تهران با ۱۷۰ رأی به مجلس راه يافتند و مشروطيت حتی نتوانست در برابر قدرت های خارجی، مورگان شوستر را به منظور اصلاحات مالی در مقام خود نگه دارد؛ در حالی که انقلاب اسلامی رودر روی آمريکا ايستاد. بنابراين چگونه می توان مشروطيت را يک انقلاب دانست ؟" در پاسخ به اين اظهارات، آقای سحابی گفت: "انقلاب مشروطه انقلاب متواضعی بود که نمی گفت می خواهيم فلک را سقف بشکافيم و طرحی نو دراندازيم؛ فقط يک عدالتخانه می خواست. اما در انقلاب ۵۷ نه فقط رهبران انقلاب، بلکه حتی توده ها نيز در پی تغيير جهان بودند و حالا به اين دليل می گويند اين انقلاب است و آن جنبش." آقای سحابی افزود: "در انقلاب سال 57 اگرچه ميليون ها نفر رأی دادند، اما آنچه به نتيجه رسيد حکومت يک جمع چهار پنج نفره بود."
بعد از اين سخنان محسن آرمين نيز وارد گفتگو شد و اظهار داشت: "ما از اين سخنان به چه نتيجه ای خواهيم رسيد؟ نسل امروز به خلاف نسل ما، نسلی انقلابی نيست و علاقه ای هم به انقلاب ندارد. بنابراين پاسخ به اين گونه پرسش ها برايش راهگشا نخواهد بود." او افزود: "ايجاد تقابل ميان مشروطه و انقلاب اسلامی ما را از بحث های عميق فکری دور می کند و بهتر است که به جای پرداختن به آن فکر کنيم که با چه روش هايی می توان وضع موجود را اصلاح کرد
بدين ترتيب نخستين روز همايش ايران يکصد سال پس از مشروطيت در حالی به پايان رسيد که روشن شد ناکامی اصلاحات هشت ساله دولت آقای خاتمی، اصلاح طلبان را تا حد زيادی به تحليل های ساختاری در يک بستر تاريخی رهنمون ساخته است و در اين ميان بسياری از آنان هنوز به انديشه وفاق دين و دموکراسی وفادارند
اين همايش به گفته احمد بورقانی، دبيرهمايش، با همکاری جبهه مشارکت ايران، مجمع روحانيون مبارز، حزب کارگزاران سازندگی ايران، حزب اعتماد ملی و سازمان مجاهدين انقلاب اسلامی برگزار شده است.
روز يکشنبه ۱۵ مرداد (6 اوت) افرادی چون
سعيد حجاريان، موسی غنی نژاد، عباس عبدی، مسعود نيلی و محسن کديور در اين همايش صحبت می کنند و طبق برنامه اعلام شده قرار است سخنران اختتاميه نيز مهدی کروبی، رييس پيشين مجلس ايران ، باشد.
اين همايش به گفته احمد بورقانی، دبيرهمايش، با همکاری جبهه مشارکت ايران، مجمع روحانيون مبارز، حزب کارگزاران سازندگی ايران، حزب اعتماد ملی و سازمان مجاهدين انقلاب اسلامی برگزار شده است. اين همايش دو روزه به کوشش گروهی از چهره های اصلاح طلب، نمايندگان سابق مجلس و اعضای دولت محمد خاتمی، رييس جمهور پيشين ايران، در تهران برگزار می شود و از اين رو سخنرانی افتتاحيه آن نيز به آقای خاتمی سپرده شد
او در سخنان نسبتا مبسوطی گفت: "جامعه ايران و جوامع مسلمان در حال گذراندن دوره نوزايی خويش هستند و در اين نوزايش پديده ملت خود را آشکار کرده است، اما ميان صاحب نظران درباره اين پديده و نيز نوانديشی و تجددی که در حال شکل گيری است، اختلاف نظرهای بزرگی وجود دارد. آقای خاتمی تأکيد کرد که به باور او منشأ اين اختلاف فقر تئوريک ميان متفکران مسلمان و ناتوانی آن ها در تبيين پديده ملت و تعيين نسبت آن با سنت است
اصلاح طلبان و تحليل ساختاری مشروطيت
پس از آقای خاتمی، در دو نوبت صبح و عصر سيزده نفر درباره جنبش مشروطه مقاله هايی را ارايه کردند که نقطه عزيمت اغلب آنها وضع امروزی جامعه ايران و ناکامی های پياپی تاريخی در استقرار دموکراسی بود
کامبيز نوروزی، حقوقدان و عضو انجمن صنفی روزنامه نگاران ايران
قانون اساسی مشروطه محصول تجربه اجتماعی جامعه ايران نيست و اکثر قريب به اتفاق نهادهای اساسی مندرج در آن فاقد هرگونه سابقه درتاريخ ايران است
به خلاف قرائت رسمی در جمهوری اسلامی که ناکامی مشروطيت را ناشی از سرايت انديشه های ليبرالی و عدم توجه به نظريه مشروعه خواهی شيخ فضل الله نوری می داند، سخنرانان همايش نظر خود را عمدتا به علل ساختاری معطوف ساختند و هريک جنبه ای از اين موضوع را مورد توجه قرار دادند. از جمله کامبيز نوروزی، حقوقدان و عضو انجمن صنفی روزنامه نگاران ايران، گفت: "قانون اساسی مشروطه محصول تجربه اجتماعی جامعه ايران نيست و اکثر قريب به اتفاق نهادهای اساسی مندرج در آن نه تنها فاقد هرگونه سابقه درتاريخ ايران است، بلکه بسياری از آن ها رسما و عملا در تضاد با عرف های حقوقی و سنت های اجتماعی متداول و حاکم در جامعه آن دوران قرار گرفتند و اصل تناسب اجتماعی در قانون اساسی مشروطه مورد توجه قرار نگرفت
پس از اين سخنران، جواد غلامرضا کاشی، استاد دانشگاه، به ايراد سخن پرداخت و درباره 'آسيب شناسی سخن دموکراسی خواهانه' در ايران گفت: "هم در دوره مشروطه، هم در دوره دکتر مصدق و هم در دوم خرداد، گفتار دموکراسی خواهانه تداوم و مشروعيت خود را در ساختار خشونتی و کنش تند سياسی جستجو کرده است و به عبارتی ضعف خود در تداوم بخشی به نظم سياسی و عهده داری مديريت معقول نظم اجتماعی و سياسی را در پناه جستن به الگوهای مسؤوليت گريزانه و در عين حال رهايی بخش و خشونت آميز تعقيب کرده است."
او افزود: "فرآيند تحول گفتار دموکراسی از مشروطه به اين سو، حاکی از روند عرفی شدن و قدسيت زدايی است. اينک سخن دموکراسی به هيچ روی همانند سخن دوره مشروطه و دهه بيست و سی، سخنی آيينی نيست که نتواند در معرض نقد قرار گيرد
اکبر ثبوت (پژوهشگر)، حميد رضا جلايی پور (روزنامه نگار و استاد دانشگاه) و محمود نکو روح (جامعه شناس) از ديگر سخنرانان همايش در نوبت صبح بودند
دموکراسی خواهی سينوسی و سنتز آراء، موج سينوسی
در نوبت عصر اکبر ثبوت، استاد دانشگاه و نماينده مجلس ششم، تصوير خود از جامعه ايران در صد سال گذشته را اين گونه ترسيم کرد: "اگر توسعه همه جانبه ايران را يک قله بدانيم، ايرانيان مانند کوهنوردی هستند که می خواهند اين قله را فتح کنند، اما در پيچ و خم ها و سختی ها دچار خستگی و دلزدگی می شوند و بازمی گردند. پس از مدتی دوباره عزم فتح قله را می کنند، ولی باز هم در برخورد با سختی ها از ادامه راه انصراف می دهند و اين امر بارها تکرار می شود." او با اين تمثيل نتيجه گرفت که فرايند گذار به دموکراسی در ايران يک فرايند خطی و رو به جلو نيست و حالت سينوسی دارد
عماد الدين باقی، روزنامه نگار و رييس انجمن حمايت از زندانيان، نيز در اين همايش نظر خود را معطوف به مسأله هميشگی تضاد يا وفاق اسلام با دموکراسی معطوف کرد و گفت: "تجربه يکصد سال تاريخ مشروطيت در ايران نشان داد که نه با حذف دين از عرصه عمومی می توان راه به استقرار دموکراسی برد و نه با سلطه خرده نظام دين بر ساير خرده نظام های اجتماعی."آقای باقی اضافه کرد بايد سنتزی از آرا و اقوال اين يکصد سال ارايه داد که حقوق و جايگاه همه نيروها و نحله ها تضمين شود و نهادهای دينی نيز ارج خويش را داشته باشند
همچنين محسن امين زاده، معاون سابق وزير امور خارجه در کابينه محمد خاتمی، ضمن مقايسه ايران با ساير کشورهای پيشروی دموکراسی در شرق و خصوصا جهان اسلام پيشرفت دموکراسی در ژاپن، هند و ترکيه را به مراتب بهتر از ايران دانست و ناکامی ايران در اين باره را ناشی از چهارعامل معرفی کرد: نداشتن احزاب پايدار، فرهنگ غير شفاف حزبی، فرهنگ مارکسيستی احزاب و نخبگان و تعارضات ميان دينداری و روشنفکری.
تقليل پروگرام مشروطه به مفاهيم مجرد
از ديگر مقاله هايی که توجه زيادی را برانگيخت، مقاله ارايه شده توسط کاوه بيات، نويسنده و پژوهشگر تاريخ، بود که به نقش 'پروگرام مشروطه' در ايجاد بنيانی ماندگار در ايران و دوری از اين بنيان در صد سال گذشته اشاره کرد. آقای بيات گفت: "در مراحلی از اين صد سال، به رغم تداوم انبوهی از مسايل مشخص اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی و ... بر دوش کشور، هيچ گاه برنامه ای که بتواند تمامی اين ملاحظات را به نحوی جامع تحت پوشش قرار دهد و همانند دو دهه نخست بعد از مشروطه جامعه سياسی را جذب خود کند، شکل نگرفت." وی افزود که نتيجه اين دگرگونی دور شدن امر سياست از مسايلی که کشور بدان مبتلاست و تقليل آن به يک يا مجموعه ای از مفاهيم مجرد و انتزاعی بود.
در آخرين سخنرانی همايش محسن آرمين، نماينده مجلس ششم و عضو سازمان مجاهدين انقلاب اسلامی، به انديشه های سياسی ميرزا محمد حسين نائينی پرداخت که همواره از سوی اصلاح طلبان مذهبی ايران نمونه کاملی از دينداری توأم با آزاديخواهی به شمار آمده است. آقای آرمين گفت: "يکصد سال پس از مشروطيت، انديشه هايی از جنس انديشه نائينی در ميان برخی رهبران دينی مانند آيت الله منتظری و محمد حسين فضل الله (روحانی لبنانی) پديد آمده که نشانه تحول تدريجی در انديشه فقهی است.
عليرضا علوی تبار (استاد دانشگاه)، مراد ثقفی (مدير مجله گفتگو) و عبدالمجيد معاديخواه (رييس بنياد تاريخ انقلاب اسلامی) ديگر سخنرانان همايش در نوبت عصر بودند
مناظره پيش بينی نشده عزت الله سحابی و عبدالمجيد معاديخواه
در پايان همايش و در حالی که عزت الله سحابی از فعالان طيف ملی-مذهبی در جلسه حضور يافته بود، مناظره ای پيش بينی نشده ميان او و عبدالمجيد معاديخواه درگرفت
آقای معاديخواه به سخنی از آقای سحابی که گفته بود مشروطيت از انقلاب سال 1357(1979 ميلادی) انقلاب تر است، اشاره کرد و گفت: "در انتخابات مجلس دوم مشروطه برخی از نمايندگان تهران با ۱۷۰ رأی به مجلس راه يافتند و مشروطيت حتی نتوانست در برابر قدرت های خارجی، مورگان شوستر را به منظور اصلاحات مالی در مقام خود نگه دارد؛ در حالی که انقلاب اسلامی رودر روی آمريکا ايستاد. بنابراين چگونه می توان مشروطيت را يک انقلاب دانست ؟" در پاسخ به اين اظهارات، آقای سحابی گفت: "انقلاب مشروطه انقلاب متواضعی بود که نمی گفت می خواهيم فلک را سقف بشکافيم و طرحی نو دراندازيم؛ فقط يک عدالتخانه می خواست. اما در انقلاب ۵۷ نه فقط رهبران انقلاب، بلکه حتی توده ها نيز در پی تغيير جهان بودند و حالا به اين دليل می گويند اين انقلاب است و آن جنبش." آقای سحابی افزود: "در انقلاب سال 57 اگرچه ميليون ها نفر رأی دادند، اما آنچه به نتيجه رسيد حکومت يک جمع چهار پنج نفره بود."
بعد از اين سخنان محسن آرمين نيز وارد گفتگو شد و اظهار داشت: "ما از اين سخنان به چه نتيجه ای خواهيم رسيد؟ نسل امروز به خلاف نسل ما، نسلی انقلابی نيست و علاقه ای هم به انقلاب ندارد. بنابراين پاسخ به اين گونه پرسش ها برايش راهگشا نخواهد بود." او افزود: "ايجاد تقابل ميان مشروطه و انقلاب اسلامی ما را از بحث های عميق فکری دور می کند و بهتر است که به جای پرداختن به آن فکر کنيم که با چه روش هايی می توان وضع موجود را اصلاح کرد
بدين ترتيب نخستين روز همايش ايران يکصد سال پس از مشروطيت در حالی به پايان رسيد که روشن شد ناکامی اصلاحات هشت ساله دولت آقای خاتمی، اصلاح طلبان را تا حد زيادی به تحليل های ساختاری در يک بستر تاريخی رهنمون ساخته است و در اين ميان بسياری از آنان هنوز به انديشه وفاق دين و دموکراسی وفادارند
اين همايش به گفته احمد بورقانی، دبيرهمايش، با همکاری جبهه مشارکت ايران، مجمع روحانيون مبارز، حزب کارگزاران سازندگی ايران، حزب اعتماد ملی و سازمان مجاهدين انقلاب اسلامی برگزار شده است.
روز يکشنبه ۱۵ مرداد (6 اوت) افرادی چون
سعيد حجاريان، موسی غنی نژاد، عباس عبدی، مسعود نيلی و محسن کديور در اين همايش صحبت می کنند و طبق برنامه اعلام شده قرار است سخنران اختتاميه نيز مهدی کروبی، رييس پيشين مجلس ايران ، باشد.